گل ژربرا Gerbera Jamesonii

تولید گل های شاخه بریده یکی از صنایع مهم کشاورزی در کشورهای پیشرفته به شمار می‌آید. که با توجه به تنوع طلبی انسان‌ها میل به تولید گل هایی با تنوع رنگی زیاد مورد توجه تولیدکنندگان می‌باشد. گیاه ژربرا از جمله گل هایی است که دارای گونه‌های متنوع در رنگ گل می‌باشد. در تحقیقات به‌نژادی این گیاه نیز سعی بر تولید گل هایی با کیفیت بالاتر رنگ و گل، دوران گلدهی طولانی‌، گلدهی در فصول کم نور، تولید گل هایی با مقاومت بیشتر ساقه و عمر بیشتر گل پس از برداشت می‌باشد. ژربرا حدود 40 گونه داشته که حدود 30 گونه آن‌ها بومی نواحی گرمسیری آسیا هستند و از بین آنان، 13 گونه به جنوب آفریقا تعلق دارند. در حال حاضر ژربرا در 25 كشور دنيا پرورش یافته است كه حدود 1200ـ1100 هكتار كشت به صورت گلخانه‌اي می‌باشد. پنجاه درصد سطح زير كشت ژربرا در دنيا، در كشورهای هلند و ايتاليا است.

گیاه شناسی گل ژربرا

ژربرا گیاهی علفی و چند ساله با ریشه های عمیق و حساس به سرما است که متعلق به خانواده آستراسه (آفتابگردان) می‌باشد. این گیاه ساقه نداشته و برگ ها بدون ساقه و از نزدیکی سطح خاک رشد می نماید. برگهای آن به طول 15 تا 45 سانتی متر است و سطح فوقانی آنها سبز تیره و سطح زیرین آن سبز کمرنگ است. برگها با شکاف‌های عمیق به چند بخش تقسیم می‌شوند و سطحشان با کرک های نرم پوشیده شده است. ارتفاع کل بوته 45 سانتی‌متر است و حدود 60 سانتی‌متر فضا را اشغال می‌کند. قطر گل در گونه‌‌های وحشی 10-7 سانتی‌متر و در انواع گلخانه‌ای گل ها درشت‌تر و دارای قطر 25-15 سانتی‌متر هستند.

ژربرا دارای گل آذین مرکب می‌باشد. که انتهای ساقه گلدنده به صورت نهنج کفه‌ای رشد نموده و طبق گل بر روی آن تشکیل می‌شود. گلهای مرکزی طبق به صورت لوله‌ای هستند که نقش اندام نر و تولید گرده را داشته و گلهای حاشیه طبق، نقش اندام ماده را دارند. گلها متشکل از گلبرگهای شعاعی زیبا به رنگهای زرد، صورتی، پرتقالی، قرمز، بنفش، سفید و کرم است. قطر گلها 5-12 سانتی‌متر و طول ساقه به حدود 25-60 سانتی متر می‌رسد. طول عمر گل شاخه بریده این گیاه 7-8 روز است.

گلهای ژربرا بر اساس خصوصیات مختلف همچون اندازه و قطر گل، رنگ گلبرگ، رنگ مرکز گل، تعداد ردیف گلبرگ‌ها و شکل گلبرگ‌ها تقسیم بندی می‌شوند. این گیاه بر اساس ارتفاع بوته نیز به دو دسته گلدانی که ارتفاع آن 30-25 سانتی‌متر است و نوع شاخه بریده که دارای ارتفاع 30 سانتی‌متر و بیشترمی‌باشد، تقسیم می‌گردد. اکثر گونه‌های ژربرا از دورگ‌گیری بین Gerbera jamesonii و دیگر گونه آفریقای جنوبی Gerbera viridifolia تولید می‌گردند. از این طریق ارقامی به‌وجود آمده‌اند که در اندازه و شکل با هم متفاوت بوده و اکثر ارقام تجاری مناسب کشت گلخانه‌ای را شامل می‌شوند.

کشت و پرورش گل ژربرا

به منظور کشت و پرورش بهینه گل ژربرا ابتدا باید نیازهای محیطی این گیاه را شناسایی نموده و با در نظر گرفتن شرایط محیط مورد نظر اقدام به تولید نمود.

در سیستم کشت خاکی، گیاه نیاز به عمق بستر 60-45 سانتی‌متر با بافت سبک، دارای زهکش خوب و دارای 1 تا 3 درصد مواد آلی دارد. در کشت هیدروپونیک مخلوط بستر شامل دو قسمت پیت ماس، یک قسمت ورمی کولایت، یک قسمت خاک لومی ضدعفونی شده، یک قسمت شن درشت و یا پرلایت بوده که اسیدیته آن بین 6-5 می‌باشد. همچنین ترکیب 30-20 درصد پرلایت و 80-70 درصد پیت، نیز بستری مقرون به صرفه و مناسب کشت هیدروپونیک این گیاه می‌باشد.   در بسترهای کشت خاکی بر روی هر دو پشته، دو ردیف گیاه به فاصله 40-30 سانتی متر کشت می‌گردد که اگر فاصله بوته ها را 25-20 سانتی متر در نظر گیریم به طور متوسط 8-6 گیاه در هر متر مربع خواهیم داشت. در صورت افزایش تراکم کشت، نور کمتری به گیاهان رسیده و ساقه ها باریک، ضعیف و علفی می‌گردد. در کشت هیدروپونیک گیاه به حجم متری از بستر نیاز دارد زیرا محلول غذایی به طور مستقیم در اختیار گیاه قرار می‌گیرد، مثلا اگر هر بوته در کشت خاکی به 25 لیتر حجم بستر کشت نیاز دارد در کشت هیدروپونیک این میزان به 4 لیتر می‌رسد. pH مناسب کشت ژربرا 7-6.5 می‌باشد.

دی اکسید کربن: افزایش دی اکسید کربن در گلخانه پرورش ژربرا تأثیر مثبت بر عملکرد گیاه دارد. به خصوص زمانی که شدت نور بالا می‌باشد. به دلیل اینکه دی اکسید کربن یکی از مهم ترین فاکتورها برای تولید ماده قندی اصلی گیاه می‌باشد. این مواد قندی تا اندازه‌ای جهت پروسه‌های رشدی استفاده می‌شوند. در نتیجه کیفیت و عملکرد افزایش می‌یابد. قبل از اینکه گیاهان CO2 را جذب نمایند لازم است تمام فاکتورهای محیطی دیگر به خصوص نور و دما به حد کافی بالا باشد تا زمانی که این فاکتورها به اندازه کافی بالا نباشد، افزایش دی اکسید کربن کیفیت و تولید را افزایش نمی‌دهد.

میزان CO2 به وسیله لوله‌های سوراخ دار جهت انتقال گاز یا مواد اضافی بعد از سوختن گاز یا نفت به محیط گلخانه اضافه می‌گردد. زمانیکه از مواد آلی (کود حیوانی) استفاده می نماییم CO2 به طور طبیعی آزاد خواهد شد. بهترین میزان میانگین CO2 بین 600 تا 800 پی پی ام و بالاترین میزان تقریباً 1000 پی پی ام می‌باشد.

نور: گلدهی این گیاه به طول روز وابسته نمی‌باشد اما برای رشد و گلدهی مناسب به نور فراوان احتیاج دارد. شدت نور زیاد در پرورش ژربرا باعث افزایش فتوسنتز، ذخیره کربوهیدرات و افزایش عمر گل شاخه بریده می‌شود. شدت نور کم موجب طویل شدن ساقه ها و تأخیر در سفت شدن آن و استحکام ناکافی ساقه موجب خمیدگی دمگل می‌شود. این گیاه نیاز به مکان روشن با حدود ۱۶ ساعت نور داشته و در شدت نور زیاد، گلدهی آن بهتر بوده، ولی برای تولید گل‌های با دمگل بلند، شرایط نیمه آفتاب و کمی سایه نیاز دارد. این گیاه نسبت به جهت تابیدن نور(فتوتروپیسم) حساس می‌باشد و به طرف نور خمیده می‌شود، از این رو در گل آرایی باید به ساقه گل سیم بسته شود که علاوه بر استحکام ساقه گل، مانع از نورگرایی آن شد.

دما: درکشت و پرورش این گیاه، تعدا برگ، نحوه رشد ساقه‌های جانبی، توسعه جوانه‌های گل و در نتیجه میزان محصول تحت تاثیر دمای محیط قرار می‌گیرد. این گیاه به سرما حساس بوده و کمینه دما برای آن 5 درجه سانتیگراد می‌باشد. به همین دلیل، در مناطق سردسیر در گلخـانه کـشت می‌شود. مشاهده شده است که گیاهان زمانی که تفاوت بین دمای هوا و خاک کم باشد گـل بیشتری تولـید می‌نماید. همچنین در زمستان و پائیز کیفیت گل در گلخانه خنک، بهتر از گلخانه گرم می‌باشد. برای این گیاه دمای روزانه ۲۱ و شبانه ۱۷ درجه سانتیگراد تا زمان مشاهده جوانه گل بهینه است. پس از آن دمای روزانه ۲۴ درجه باعث تسریع نمو جوانه می‌شود. افزایش دما باعث افزایش سطح برگ شده و بیشترین سطح برگ در دمای ۲۵ درجه مشاهده می‌شود. با افزایش اختلاف دمای شب و روز (Dif)، طول دمگل افزایش می‌یابد.

آبیاری: در گلخانه‌های مدرن پرورش ژربرا از دو نوع سیستم آبیاری استفاده می‌نمایند. سیستم آبیاری بارانی در مراحل اولیه رشد و توسعه ریشه و سیستم آبیاری قطره‌ای برای مابقی مراحل رشد مورد استفاده قرار می‌گیرد. در آبیاری قطره‌ای میزان آب کافی برای هر گیاه ژربرا در طی شبانه روز نباید از 500 میلی لیتر کمتر باشد. همچنین هر 4-3 هفته یکبار به منظور شستشوی محیط اطراف ریشه‌ها باید از آب خالص جهت شستششوی محیط ریشه استفاده نمود. ژربرا نیاز آبی بالا و البته بستر دارای زهکشی مناسب نیاز دارد. البته آبیاری بیش از حد بهینه باعث پوسیدگی طوقه و ابتلا بوته‌ها به کپک پودری و بوتریتیس می‌شود و شوری آب آبیاری موجب تسریع پیری، کاهش ماندگاری گل، کاهش قطر گل‌ها و کوتاهی دمگل‌ها می‌گردد.

رطوبت: رطوبت نسبی مناسب ۸۵-۶۰% می‌باشد و رطوبت بالا در گلخانه موجب بلند شدن وکشیدگی ساقه‌های گل و در هوای سرد، نور کم در زمستان باعث افزایش شیوع بیماریهای قارچی می‌گردد. همچنین رطوبت کم نیز در گلخانه باعث بسته شدن روزنه ها، کاهش جذب co2، کاهش فتوسنتز و کاهش گلدهی و پایین آمدن کیفیت گل‌ها می‌گردد.

تغذیه: در کشت خاکی این گل که اکثرا از شن استفاده می‌شود کمبود آهن و منیزیوم متداول می‌باشد. بنابراین علاوه برر استفاده از 150 پی پی ام نیتروژن، 60 پی پی ام فسفر و 60 پی پی ام پتاسیم برای هر گیاه در کشت خاکی باید در طی فصل رشد از کودهای مایع نیز استفاده نمود. این میزان کود را هر 3 تا 4 هفته یکبار همراه با آب آبیاری استفاده می‌نمایند. در کشت هیدروپونیک مقادیر عناصری که در هر برنامه کودی مورد نیازگیاه بالغ در زمستان قرار می‌گیرد به صورت: 150 پی پی ام نیتروژن، 180-150 پی پی ام پتاسیم، 35-25 پی پی ام فسفر، 150-100 پی پی ام کلسیم، 40-30 پی پی ام منیزیوم، 50-40 پی پی ام گوگرد، 1.5 پی پی ام آهن و 0.75 پی پی ام منیزیوم می‌باشد که در تابستان با توجه به افزایش رشد گیاهان، به اعداد فوق 40-25 درصد اضافه می‌گردد.

در مورد گیاه ژربرا بهتر است تا عنصر نیتروژن به صورت نیترات مصرف گردد زیرا استفاده از آمونیوم در زمستان و دمای کم موجب کشیدگی برگساره و عدم کارایی مفید بوته‌ها می‌گردد.

تکثیر و هرس گل ژربرا

تکثیر ژربرا از طریق كاشت بذر در دمای 13 تا 18 درجه سانتی‌گراد در فصل پائیز و اوایل بهار صورت می‌گیرد. همچنین تکثیر این گیاه از طریق تقسیم بوته در اوایل بهار یا تهیه قلمه در فصل تابستان امكان‌‌پذیر می‌باشد. در افزایش بذری، گیاهان یکنواخت نبوده و در بیشتر آن‌ها، گل‌ها هنگام شب بسته می‌شوند و این موضوع برای گل‌های بریده ژربرا صفت مناسبی نمی‌باشد به همین دلیل ازدياد بذري امروزه متداول نمی‌باشد، ازدياد غيرجنسي ژربرا از روش‌هاي تقسيم‌بوته، قلمه، ريزقلمه، و ريزازديادي انجام مي‌گیرد. عمومي‌ترين روش تکثیر براي ازدياد ژربرا، ريز ازديادي است.

این گیاه در گذشته با تقسیم بوته و بذر تکثیر می‌گردید که با توجه به کند و مشکل بودن این روش، امروزه افزایش درون شیشه‌ای جهت افزایش سریع رقم‌های خاص و گزینش شده، به کار گرفته می‌شود. در هرس این گیاه برگ‌های پایینی بوته که قدیمی‌تر می‌باشد را از بوته جدا نموده تا از پوسیدگی و پخش آفات جلوگیری گردد.

بیماری های گل ژربرا

زمانی که اجازه داده شود گیاه در طول روز پژمرده شود و یا وقتی دمای روز به سرعت در شرایط آفتابی افزایش می‌یابد، شکستگی ساقه رخ می‌دهد. حفظ رطوبت خاک در زمان گرم بودن روز یا کاهش دمای هوا، می‌تواند شکستگی قبل از برداشت ساقه را به کمترین مقدار برساند.

پژمردگی قبل از بلوغ گل، زمانیکه شاخه هنوز به گیاه متصل است و درست زمانی که به طور کامل توسعه یافته، اتفاق می‌افتد. این مشکل به احتمال زیاد، به دلیل کمبود کربوهیدرات‌های لازم برای دستیابی به نمو سریع گل است. این عارضه اغلب پس از یک دوره از روزهای ابری با شدت پایین نور پس از یک روز آفتابی رخ می‌دهد. درصورت امکان باید ارقام مقاوم به این عارضه غربال‌گری و کشت شود.

برداشت گل

مرحله برداشت گل بسیار حساس است و قبل از به گرده نشستن گلهای داخلی و در واقع زمانی که دانه‌‌های گرده ردیف بیرونی گل‌ها دیده شوند، باید برداشت صورت گیرد. گل را باید از گیاه بچینید. زیرا با بریدن ساقه بخشی از آن روی گیاه باقی مانده و شروع به پوسیدگی می‌کند و  این بخش پوسیده می‌تواند مغز گیاه را آلوده نموده و باعث توقف رشد و یا گندیدن شاخساره‌های جدید می‌گردد. گل‌ها پس از چیده شدن، لازم است ۲ تا ۴ سانتی‌متر از انتهای ساقه آنها به صورت اریب برش داده  شود. این بخش شامل آوندهای چوبی خیلی باریک است که از طریق آن آب به سختی به داخل ساقه منتقل می‌گردد. به دلیل احتمال ورود حباب هوا به داخل آوند چوبی در زمان برداشت، با برش بخش پایینی ساقه، حباب‌های هوا حذف می‌شود که باعث جذب بیشتر آب وسط ساقه می‌گردد که در جلوگیری از شکاف خوردن و نیز خم شدن گردن گل اهمیت دارد. گل‌ها پس از برداشت در دمای 40 درجه سانتی‌گراد به مدت ۷ –۸ روز قابل انبار کردن است. عمر گلجای آن حدود ۳ –۸ روز می‌باشد.

بسته بندی

ساقه ها باید قبل از بسته بندی ۶ تا ۲۴ ساعت در آب قرار گرفته و آب کافی جذب نمایند. اگر بخش بزرگی از ساقه (۱۰ –۱۵ سانتی متر مناسب است) در آب قرار گیرند آب بیشتری جذب می‌کند. در این مدت باید دمای خنک (۲ –۴ درجه سانتی گراد) فراهم باشد. محلول نگهدارنده گل ژربرا شامل نیترات نقره (۲۰ تا ۳۰ میلی گرم در لیتر) + سوکروز (۳ –۶ درصد)، نیترات نقره(120میلی‌گرم) +  سوکروز (۲ درصد) + کلرید نیکل (150 میلی‌گرم) می‌باشد.

ساقه های ژربرا تمایل زیادی به خم شدن دارند و از آنجاییکه ساقه‌های خم شده ارزش تجاری زیادی ندارند باید ارتفاع ساقه‌ها کمتر از ۴۰ سانتی‌متر بوده و محکم و راست باشند و اندازه آن ها نباید کمتر از 7 سانتی‌متر باشد. که معمولا گلها را به صفحات مقوایی راکتی شکل بسته و از خم شدن ساقه‌های شکننده این گل جلوگیری می‌گردد.

صادرات

از نظر اهميت اقتصادي توليد گل ژربرا از طريق كشت بافت، در صدر اولويت‌هاي تحقيقاتي گياهان زينتي ايران قرار گرفته است. در حال حاضر اکثرگياهچه‌هاي ژربرا از شركت هاي هلندي نظير  Preesman، Schrurs، Terranigra، florist  به ايران وارد مي‌شود، كه این مورد یکی از بزرگترين موانع پيشرفت صنعت تولید گل در ايران محسوب مي‌گردد. که مي‌توان با حمایت تولید و توسعه ارقام جديد و بازارپسند با استفاده از فنون پيشرفته ازدياد نباتات نظير كشت بافت استفاده نموده و گام مؤثري در جهت افزايش توليد گياهان زينتي و صادرات آنها برداشته شود. با توجه به مناسب بودن شرایط آب و هوایی ایران جهت تولید و صادرات این گل و همچنین اهمیت این گل در بازارجهانی که به عنوان پنجمین گل بریده جهان از نظر تولید و فروش و همچنین به دلیل اینکه این گل دارای زیبایی، تنوع رنگ زیاد، عملکرد، عمر طولانی پس از برداشت و تعداد دفعات برداشت بالایی می‌باشد، یکی از انتخاب‌های مناسب جهت تولید گلخانه‌ای در ایران می‌باشد.